يكي از مسائلي كه توجه به آن براي عموم به ويژه جوانان لازم و ضروري است، مسئله آينده نگري است. همه انسان هايي كه به سعادت خويش مي انديشند و مي خواهند زندگي آرام و با نشاط داشته باشند، بايد اصل آينده نگري را سر لوحه كارهاي خود قرار دهند تا بتوانند در سايه تدبير و مآل انديشي نتيجه مطلوب را به دست آورند.
آينده نگري از منظر عقل
آينده نگري يك خصيصه مقدس انساني و موهبتي الهي است كه روش زندگي انسان را از زندگي حيوان جدا كرده و به آن جنبه عقلاني و انساني مي بخشد و افق آينده را در پيش رويش روشن مي كند تا قدرت برنامه ريزي را براي رسيدن به اهداف عالي پيدا كند. تفاوت انسان با حيوان در مسئله آينده نگري اين است كه چون سطح آگاهي حيوان محدود به زمان حال است، به آينده نظر ندارد و تلاشي هم براي ساختن آينده نمي كند. اگر مي بينيم بعضي حيوانات كارهايي انجام مي دهند كه نتيجه اش در زمان آينده مشخص مي شود- مانند لانه سازي موريانه و مورچه و زنبور عسل و يا ذخيره سازي غذا و مهاجرت فصلي بعضي پرندگان - اين ها از روي علم و آگاهي نيست بلكه از روي الهام غريزي و جاذبه فطري است و توجهي به نتيجه كار خود ندارند؛ اما سطح آگاهي انسان به قدري گسترده و افق انديشه اش به اندازه اي وسيع است كه زمان و مكان رادر مي نوردد؛ او هم مي تواند گذشته را مرور كند و از پيروزي ها و شكست ها تجربه و عبرت بياموزد وهم مركب انديشه را در ميدان آينده به جولان در آورد و بر افق هاي دور دست مسلط گردد.
بدون ترديد هر اندازه نيروي عقل و اراده در انسان قوي تر باشد، آينده نگري اش بيش تر و برنامه ريزي اش براي آينده دقيق تر خواهد بود، زيرا انسان به علت داشتن عقل دور انديش بسياري از كارها را با تدبير و پايان انديشي و بررسي همه جوانب آن انتخاب مي كند و انجام مي دهد. اين عقل حساب گر است كه كارها را با توجه به مصالح و مفاسد نهفته در آن تجزيه و تحليل مي كند و از كارهايي كه ممكن است در آينده نتيجه نا مطلوبي براي انسان داشته باشد، بر حذر مي دارد و به هر عملي كه نتيجه مطلوبي، هر چند در دراز مدت، داشته باشد توصيه و ترغيب مي كند و بر طبيعت جواني كه متمايل به تنبلي و استراحت و لذت جويي است، غلبه مي كند و او را آينده نگر و پر تحرك مي سازد؛ مثلاً يك جوان دانش آموز كه بر اساس طبيعت نو جواني و جواني علاقه مند به خواب و استراحت و خوراك و آسايش است و آينده نگر نيست، وقتي به عقلش مراجعه مي كند، مي بيند عقل با ترسيم عاقبت تلخ و نا خوشايند كساني كه به تنبلي و تن پروري خو كرده و در نتيجه به نكبت و فلاكت كشيده شده اند و نيز با مجسم كردن عاقبت عافيت آفرين و فرجام درخشان كار افرادي كه با سخت كوشي و بيدار ماندن و درس خواندن به سعادت و كمال رسيده اند، با زبان وجدان و الهام فطري به او مي گويد: اگر مي خواهي آينده خوبي داشته باشي، بايد از لذت جويي هاي زود گذر و شهوت هاي فريبنده چشم بپوشي و با تلاش و كوشش، راه رسيدن به آينده روشن و موفقيت آميز را بر خود هموار كني و بدان كه آينده و خوش بختي و بد بختي در گرو انتخاب وتلاش امروز تو است. به قول شاعر:
زكوشش به هر چيز خواهي رسيد
به هر چيز خواهي كماهي رسيد
و اگر تنبلي را پيشه خود سازي و از فعاليت و كوشش سر باز زني، آينده تاريكي خواهي داشت. به قول شاعر :
تنبلي آرد به چشمان تو خواب
مي شود آينده ات يك سر خراب
پس از تجزيه و تحليل عقلاني، احساسات به جوش مي آيد و جوان براي رسيدن به هدف هاي عالي چنان مصمم مي شود كه سر از پا نمي شناسد، مشكلات را نا ديده مي گيرد و سختي ها را به جان مي خرد و مي گويد:
چرخ بر هم زنم ار غير مرادم گردد
من نه آنم كه زبوني كشم از چرخ فلك
دست از طلب ندارم تا كام دل بر آيد
يا تن رسد به جانان يا جان ز تن بر آيد
همين انگيزه و اراده قوي بود كه مخترعان و مكتشفان و دانشمندان بزرگ را در راه رسيدن به مقصود به حركت و تحمل سختي ها واداشت تا آثار ارزشمندي به يادگار بگذارند، به طوري كه جامعه بشري را به اعجاب و تحسين وادار سازند.
آينده نگري از نظر اسلام
آينده نگري در تعاليم اسلام از جايگاه والايي برخوردار است. قرآن مجيد به پيروان خود توصيه مي كند كه عاقبت انديش باشند و فريفته منافع زود گذر دنيا نشوند، بلكه آخرت را در نظر داشته باشند، و به گونه اي عمل كنند كه در آخرت سعادتمند گردند. 1 علي (ع) نيز در نهج البلاغه در موارد بسياري از جمله در خطبه 113 به اين موضوع اشاره كرده است. آن حضرت در سخن ديگري آينده نگري را از ويژگي هاي افراد با ايمان معرفي كرده و مي فرمايد: «المؤمنون هم الذين عرفوا ما أمامهم؛ مؤمنان كساني هستند كه آينده خويش را مي شناسند.» 2 وضعيت آينده هر انساني وابسته به كارهايي است كه امروز انجام مي دهد. از اين رو لازم است در آغاز هر كاري نتيجه آن را بسنجد و ميزان تأثير آن را در سرنوشت خويش باز شناسد و اگر فايده اي به حالش ندارد انجام ندهد و هرگز بدون تأمل و دقت دست به كاري نزند. علي (ع) فرمود: « من تورط في الأمور بغير نظر في العواقب فقد تعرض للنوائب؛ كسي كه بدون تدبر و پايان انديشي در كارها وارد شود، خود را در معرض بلاها و مصيبت ها افكنده است. »3 نظامي در اين باره خوب سروده است :
در سر كاري كه در آيي نخست
رخنه بيرون شدنش كن درست
تا نكني جاي قدم استوار
پاي منه در طلب هيچ كار 4
ناصر خسرو نيز چنين سروده است:
دو روزه عمر در دنياي فاني
نكو كن خوي و خلق و زندگاني
به هر كاري سر رشته نگه دار
عنان يكبارگي از دست مگذار
علي (ع) ضمن وصيت به فرزندش محمد حنيفه مي فرمايد: كسي كه از انديشه ديگران [با مشورت آنان] استقبال كند، موارد خطا را مي شناسد و كسي كه بدون تدبر و پايان انديشي در كارها وارد شود، خود را در معرض بلا و مصيبت هاي سخت قرار داده است و پايان انديشي پيش از انجام كار تو را از پشيماني مصون مي دارد.5 همان طوري كه آينده نگري در امور معنوي و اخلاقي براي انسان فايده دارد، در كارهاي مربوط به دنيا نيز مفيد است و بدون آن ممكن است آسيب هاي زيادي در زندگي دامن گير انسان شود. امير مؤمنان علي(ع) فرمود: «حسن التدبير يُنمي قليل المال و سوءالتدبير يفني كثيره ؛ تدبير درست، مال كم را مي افزايد و تدبير نا درست، مال زياد را كم مي كند. »
و نيز فرمود: «آفه المعاش سوءالتدبير؛ عدم عاقبت انديشي، آفت زندگي است.»
و در سخني ديگر فرمود: « سوءالتدبير مفتاح الفقر؛ تدبير غلط در زندگي، كليد فقر است. » 6 از اين رو پيامبر اكرم(ص) تأكيد فراوان داشت كه پيروانش در آغاز هر كاري مآل و فرجام آن را بررسي كنند.
امام صادق(ع) نقل مي كند كه مردي به حضور پيغمبر اكرم (ص) شرفياب شد و درخواست كرد كه به او سفارشي كند. حضرت پرسيد: آيا سفارش پذير هستي كه به تو سفارش كنم ؟ آن مرد جواب داد: آري. آن گاه پيامبر (ص) به او فرمود: «فانّي أوصيك اذا أنت هممت بامر فتدبر عاقبته، فان يك رشداً فامضه وان غياً فانته عنه ؛ به تو سفارش مي كنم هر وقت تصميم بر كاري گرفتي، به پايان آن بينديش؛ اگر آن را درست و مطابق مصلحت ديدي انجام بده و اگر نا درست و گم راه كننده بود از انجام دادن آن خودداري كن.»
واژه تدبير كه زياد در روايات به آن تأكيد شده است، به معناي اين است كه انسان ببيند پايان كار و حركتش چه نتيجه اي دارد و به كجا منتهي مي شود.
به طور كلي آينده نگري و تدبير، لازمه مديريت انسان در امور فردي و اجتماعي است و بدون آن در زندگي كامياب و موفق نخواهد شد، زيرا آدمي در طول زندگي به ويژه در جواني همواره با مسائلي مواجه است كه نياز به انديشه و تدبر وپايان نگري دارد ؛ مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصيلي، انتخاب شغل، انتخاب همسر، انتخاب محل سكونت و ده ها مسائل ديگر كه هر يك براي جوانان يك امر حياتي و سرنوشت ساز است. از اين رو هم خود جوانان بايد به فكر آينده خويش باشند و هم مربيان لايق آنان را متوجه مسئوليت خطيرشان كرده وبه آينده نگري تشويق كنند.
پيشوايان ديني ما نيز اين روش را به كار مي بستند و خطاب به نوجوانان آنان را به كسب دانش به منظور كسب کمال و موقعيت هاي آينده تشويق مي كردند. علي(ع) در اين با ره مي فرمود: «من لم يتعلم في الصغر لم يتقدم في الكبر؛ كسي كه در كودكي دانش نياموزد در بزرگي از ديگران تقدم و پيشي نخواهد گرفت.»
امام حسن مجتبي(ع) نيز به فرزندان خود و فرزندان برادرش مي فرمود: «انكم صغار قوم و يوشك ان تكونوا كبار قوم آخرين فتعلّموا العلم فمن لم يستطع منكم أن يحفظه فليكتبه و ليضعه في بيته ؛ شما كودكان اجتماع امروز، اميد مي رود از بزرگان جامعه فردا باشيد. پس در فراگيري دانش بكوشيد و هر كدام از شما هم قادر به حفظ آن نيستيد، مطالب را بنويسيد و در منزل نگه داريد.»
البته نبايد آينده نگري را با ترس از آينده اشتباه گرفت، زيرا ترس بي جا از آينده، مايه نگراني و ركود است؛ اما آينده نگري پذيرفتن واقعيت ها و برنامه ريزي براي موفقيت است.
پي نوشت ها :
1- ر.ك: اسراء (17) آيه18؛ قيامت(75) آيه 20؛ انسان(76) آيه27.
2- بحار الانوار، ج 78، ص25.
3- مستدرك الوسائل، ج2، ص380.
4- سفينه البحار، ج1، ص439.
5 وسائل الشيعه، ج11، ص223.
6- شرح غررالحكم و دررالكلم، ج3، ص387.