گروه مشاوران جوان

مقدمه

پدافند غيرعامل موضوعي است که امروزه نيروهاي نظامي و غيرنظامي کشورهاي دنيا را درگير خود کرده و ج.ا.ايران با توجه به موقعيت جغرافيايي که در نظام منطقه‌اي و بين‌المللي دارد، از اين امر مستثني نيست. اين نوع پدافند، دفاع از سرمايه‌هاي ملي نظير کارخانجات، تأسيسات نفتي و حتي هسته‌اي، نيروي انساني که مغز متفکر جامعه است، پادگان‌هاي بزرگ نظامي و… مي‌باشد. در اجراي صحيح پدافند غيرعامل بايد نيروهاي زبده و متعهدي را در اختيار داشت که بتوانند به بهترين شکل ممکن، اين نوع پدافند را به اجرا درآورند.

دفاع غيرعامل مکمل دفاع عامل، صلح‌آميزترين و معقول‌ترين روش دفاعي است که کاهش آسيب‌پذيري زيرساخت‌هاي ملي و مراکزحياتي، حساس و مهم و پايداري ملي را به دنبال دارد.

پدافند غيرعامل از طريق توسعة ظرفيت‌هاي دفاعي و ارتقاي آستانة تحمل عمومي، ضمن افزايش توان بازدارندگي ملي و مقاومت مردمي، ترديد اساسي را در ارادة تهاجمي دشمن ايجاد مي‌نمايد. در سال 1382 طي فرماني، دستور تشکيل کميتة دائمي سازمان پدافند غيرعامل صادر شد. پس از ابلاغ اين فرمان در طي مدت کوتاهي، همة دستگاه‌هاي دولتي از جمله لشکري و کشوري، درگير اين بحث شدند.

گرچه چارچوب مشخصي در ابتدا وجود نداشت، ليکن با همت و عزم و ارادة مردم هميشه در صحنه، جهت مقابله با تهديدها و بحران‌هاي گوناگون نتايج خوبي به دست آمد و نقش بسيج مردمي در اداره‌ها و مؤسسه‌هاي دولتي در اجراي چارچوب پدافند غيرعامل، راه را براي اقدام‌هاي بعدي باز کرد. مجمع تشخيص مصلحت در راستاي تدوين سياست‌هاي کلي نظام، در بخش پدافند غيرعامل فعال شده و مصوبه‌هايي را تصويب نمود؛ در يکي از مواد مصوب، با تعيين مرکزي در دولت براي تدوين، طراحي، برنامه‌ريزي، تعيين ضوابط، استانداردها و آيين‌نامه‌هاي پدافند غيرعامل، دستگاه‌هاي ذي‌ربط اين بخش را فعال و راه‌اندازي نمود. (مصاحبه با سردار جلالي، 1386) به منظور پيش‌بيني سازوکار لازم براي تهية طرح‌هاي مشتمل بر ايمن‌سازي و ايجاد هماهنگي در ساير طرح‌ها، برنامه‌ها و مديريت نهادهاي مسئول در دو حوزة پدافند غيرعامل و حوادث غيرمترقبه در جهت هم‌افزايي و کاهش هزينه‌ها، اين مرکز راه‌اندازي گرديد و با رعايت اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در مقابله با تهديدهاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري در جهت کاهش تهديدهاي دشمن، به فعاليت خود ادامه داد.

پدافند غيرعامل اتخاذ تدابير گوناگون و اقدام معمول از سوي يک دولت جهت مأيوس کردن دشمن از اقدام تجاوزکارانه و ايجاد تهديد محسوب مي‌گردد.

ج.ا.ايران جهت ارائة سياست نه شرقي و نه غربي و تعريف جديد از يک حکومت ديني در جهان با نام جمهوري اسلامي شيعي و صدور انقلاب از طريق جنبش نرم‌افزاري به منطقه و جهان، با يک تهاجم دائمي از سوي دشمنان نظام اسلامي مواجه بوده و آن‌ها حوادث و تهديدهاي متعددي را براي نظام ج.ا.ايران به‌وجود آورده‌اند.

حضرت امام (ره) در مورد تهديدهاي دشمنان عليه نظام فرموده‌اند:

«در هر شرايطي بايد بنية دفاعي کشور در بهترين وضعيت باشد و بايد خطر دشمنان اسلام را جدي تلقي کرد و نبايد از مکر و حيلة دشمنان غافل ماند».

(جمالي، 1386: 32)

بسيج با وجود نيروهاي مردمي خود در ارگان‌هاي مختلف لشکري و کشوري به‌عنوان يک بازوي قدرتمند در طول 31 سال گذشته، به خوبي از عهدة دفع تهديدها برآمده است.

سازمان وسيع و مردمي بسيج توانسته است هم‌چون صاعقه‌اي بر سر دشمنان خارجي و عوامل داخلي آن‌ها فرود آمده و فتنة دشمنان را رفع و امنيت پايدار را براي کشور به ارمغان آورد.

بسيج به‌عنوان يک نيروي مردمي و ارزشمند که در ابعاد نظامي، فرهنگي و سياسي در کشور حضور مؤثر داشته، مي‌تواند بازوي اجرايي پدافند غيرعامل باشد.

اگر امنيت در دو شاخة نرم‌افزاري و سخت‌افزاري تقسيم گردد، بسيج مي‌تواند در دو مورد يادشده، فعال عمل کند.

پدافند غيرعامل

براي پدافند غيرعامل چند تعريف وجود دارد؛ پدافند غيرعامل، مجموعة اقدامات غيرمسلحانه‌اي است که موجب افزايش بازدارندگي، کاهش آسيب‌پذيري، تداوم فعاليت‌هاي ضروري، ارتقاي پايداري ملي و تسهيل مديريت بحران در مقابل تهديدها و اقدام‌هاي نظامي دشمن مي‌گردد.

به عبارت ديگر، پدافند غيرعامل، اتخاذ تدابير گوناگون غيرنظامي در حوزة دفاع ملي و اقدام معمول از سوي يک دولت جهت مأيوس کردن دشمن از اقدام تجاوزکارانه و ايجاد تهديد محسوب مي‌گردد. (سايت پدافند غيرعامل، 1387)

پدافند غيرعامل، مجموعة تدابير و طرح‌هايي است که به‌کارگيري آن در طراحي و ساخت تأسيسات و مجتمع‌هاي زيستي، توان دفاعي مجموعه را در زمان بحران (تا جايي که امکان دارد) بدون نياز به نيروي انساني و به ‌صورت خود به خود افزايش داده، پيامدهاي بحران را کاهش و امکان بازسازي مناطق آسيب‌ديده را با هزينة کمتر و در زمان کوتاه‌تر فراهم مي‌نمايد.

هر اقدام غيرمسلحانه‌اي که موجب کاهش آسيب‌پذيري نيروها، ساختمان‌ها، تأسيسات و تجهيزات در مقابل عمليات خصمانه و مخرب دشمن گرديده و در صورت بروز جنگ، موجب کاهش خسارت‌هاي احتمالي گردد، پدافند غيرعامل ناميده مي‌شود. (سايت پدافند غيرعامل، 1387) مهم‌ترين اقدامات پدافند غيرعامل، حفاظت از تجهيزات، امکانات و نيروي انساني است. تهديدها ممکن است از روش‌هاي نظامي (حملة هوايي، زميني و دريايي دشمن به کشور) و غيرنظامي (حوادث طبيعي مانند سيل، زلزله، و…) باشد؛ به عبارت ديگر، وظيفة مهم پدافند غيرعامل، مديريت بحران و کاهش تهديدها مي‌باشد.

اقدامات اساسي در دفاع غيرعامل

اقدامات اساسي در تأمين دفاع غيرعامل شامل موارد زير مي‌باشد که در تهيه طرح‌ها متناسب با مأموريت، وضعيت، موقعيت و شرايط زماني و مکاني و ردة سازماني بايد مورد استفاده و بهره‌برداري لازم قرار بگيرد. در ابتدا، اصول دفاع غيرعامل و ملاحظه‌هاي آن را نام برده و سپس به تعريف هر يک از اين اصطلاحات مي پردازيم.

1- استتار و اختفا: فن و هنري است که با استفاده از وسايل طبيعي و مصنوعي، امکان کشف و شناسايي نيروها، تجهيزات و تأسيسات را از ديده‌باني، تجسس و عکسبرداري دشمن مخفي داشته و حفاظت نمايد.

2- پوشش: پنهان‌سازي و حفاظت و نيروي انساني در برابر ديد و تير دشمن و تهديدها است.

3- فريب: کلية اقدام‌هاي طراحي شدة حيله‌گرانه، که موجب گمراهي و غفلت دشمن در نيل به اطلاعات و محاسبه و برآورد صحيح از توان کمي و کيفي طرف مقابل گرديده و او را ر تشخيص هدف و هدف‌گيري، با شک و ترديد مواجه نمايد. فريب، انحراف ذهن دشمن از اهداف حقيقي و مهم، به سمت اهداف کاذب و کم اهميت مي‌باشد.

4- تفرقه و پراکندگي: وسعت مکان انتخابي بايد به‌گونه‌اي باشد که امکان پراکندگي مناسب تأسيسات و تجهيزات را فراهم نمايد.

5- مقاوم‌سازي و استحکام: ايجاد هرگونه حفاظ که در مقابل اصابت مستقيم بمب، راکت، موشک، گلوله، توپخانه، خمپاره، ترکش و يا بلاياي طبيعي مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تأسيسات گرديده و تأثير ترکش و موج انفجار را به‌صورت نسبي، خنثي نمايد.

6- اعلام خبر: آگاهي و هشدار به نيروهاي خودي مبني بر نزديک بودن عمليات تعرضي دشمن؛ اين هشدار که براي آماده شدن است، امکان دارد چند ساعت، چند روز و يا زماني طولاني‌تر از آغاز مخاصمه، اعلام گردد. دستگاه‌ها و وسايل اعلام خبر شامل رادار، ديده‌باني بصري، آژير، بلندگو، پيام‌ها و آگاهي‌هاي هشداردهنده مي‌باشد.

7- مکان‌يابي: شکل عوارض و محيط، احداث تأسيسات و استقرار تجهيزات به‌گونه‌اي است که هم‌رنگي و هماهنگي با عوارض محيطي (روستايي، کويري، کوهستاني، جنگلي و شهري) در محل مناسب را داشته باشد.

8- احداث پناهگاه: احداث سرپناه و محل امن از آسيب‌هاي طبيعي و جنگي (بمباران، موشک) براي تأسيسات حياتي و نيروي انساني.

9- آمايش سرزميني: تنظيم و برنامه‌ريزي کمي و کيفي يک موضع، مکان (واحدهاي خرد و کلان) با در نظر داشتن شرايط و عوامل سياسي نظامي، امنيتي، اقتصادي، اجتماعي، اقليمي در سطح کلان وسيع مي‌باشد. از مهم‌ترين ويژگي‌هاي ان، نگرش همه جانبه به مسائل، آينده‌نگري و دورانديشي و نتيجه‌گيري‌هاي مکاني از درون‌مايه‌هاي راهبرد توسعة ملي مي‌باشد. آمايش سرزميني، بهترين، دقيق‌ترين و ظريف‌ترين شيوة انتقال عاقبت‌انديشي منطقي و ملي حکومت بر سرزمين يا فضاي حياتي (واحدهاي خرد وکلان)در چارچوب عدالت اشت.

در کشورهاي اروپايي، مفهوم آمايش سرزميني ابتدا مفهوم دفاعي دارد و سپس مفهوم توسعه‌اي پيدا مي‌کند؛ قبل از ساخت نيروگاه، بزرگراه، سد و زيرساخت‌هاي کليدي، موضوع در کميته‌هاي نظامي و دفاعي مطرح مي‌گردد و پس از بررسي لازم و اعمال ملاحظه‌هاي دفاعي و امنيتي، نسبت به ساخت آن‌ها اقدام مي‌گردد. نکتة قابل توجه اين است که اين اقدامات، تلفيقي از اقدامات نظامي و غيرنظامي است که در صورت وقوع بحران و هرگونه تهديد، مورد استفاده مناسب (با نوع مأموريت) قرار مي‌گيرد. (سايت پدافند غيرعامل، 1387)

اهميت پدافند غيرعامل

اهميت پدافند غيرعامل در دفاع ملي و دفع تهديدها و بحران‌ها، در دو بُعد قابل ارزيابي مي‌باشد:

الف) بُعد نظامي

جنگ يکي از عناصر پايدار تاريخ بشري است؛ به‌گونه‌اي که جامعه‌شناسان آن را به‌عنوان يک پديدة واقعيت اجتماعي قلمداد نموده‌اند. انجام اقدامات دفاع غيرعامل در جنگ‌هاي امروزي، در جهت مقابله با مهاجمان و تقليل خسارت‌هاي ناشي از حمله‌هاي هوايي، زميني و دريايي کشور مهاجم، موضوعي بنيادي است که وسعت و گسترة آن، تمامي زيرساخت‌ها و مراکز حياتي و حساس نظامي و غيرنظامي،ارتباطي و مواصلاتي نظير بندرها، فرودگاه‌ها، پل‌ها، زيرساخت‌هاي محصولات کليدي نظير پالايشگاه‌ها، نيروگاه‌ها، مجتمع‌هاي بزرگ صنعتي مراکز هدايت و فرماندهي و جمعيت مردمي کشور را در بر مي‌گيرد؛ تا اندازه‌اي که حفظ امنيت ملي و اقتصادي به‌طرز چشمگيري، وابسته به برنامه‌ريزي و ساماندهي همه‌جانبه در موضوع حياتي «دفاع غيرعامل» مي‌باشد. (سايت پدافند غيرعامل، 1387)

بنابراين، تجارب و شواهد ثبت شده در جنگ‌هاي قديمي تاريخ بشر و قرن حاضر، نمونه‌هاي مستدل و انکارناپذيري است که اهميت حياتي پديدة «دفاع غيرعامل» را آشکار و ثابت مي‌نمايد. موارد زير، نمونة بارزي از اين اهميت مي‌باشند.

1- به‌کارگيري اقدامات پدافند غيرعامل موجب زنده ماندن و ادامة حيات و بقاي نيروي انساني مي‌گردد که با ارزش‌ترين سرماية يک سازمان و قدرت ملي کشور مي‌باشد.

2- دفاع غيرعامل موجب صرفه‌جويي کلان اقتصادي و ارزي در حفظ تجهيزات و تسليحات بسيار گران‌قيمت نظامي (هواپيماهاي شکاري و ترابري، سامانه‌هاي موشکي و پدافند هوايي و زمين به زمين، رادارها، شناورها، توپخانة صحرايي، تانک‌ها، نفربرها و…) مي‌گردد.

3- دفاع غيرعامل، مراکز حياتي و حساس (اقتصادي، سياسي، نظامي، ارتباطي، مواصلاتي، پالايشگاه‌ها، نيروگاه‌ها، بنادر، فرودگاه‌ها، مجتمع‌هاي صنعتي) را در برابر حمله‌ها و بمباران‌هاي هوايي و زميني دشمن حفظ نموده، خسارت‌ها و صدمه‌ها را تقليل و ادامة فعاليت و مقاومت در شرايط بحران و جنگ را ممکن مي‌شازد.

4- اقدامات دفاع غيرعامل موجب تحميل هزينة بيشتر به دشمن مي‌گردد.

5- دفاع غيرعامل موجب حفظ نيروها براي ضربه زدن در زمان و مکان مناسب به دشمن و سلب آزادي و ابتکار عمل از دشمن و نيروي مهاجم مي‌شود.

6- فريب، يکي از اصول دفاع غيرعامل است؛ تهيه و ساختماکت‌هاي فريبنده و کاذب، يکي از اقدامات مؤثر دفاع غيرعامل است که در صورت استتار و اختفا و پوشش اهداف حقيقي، نتايج بسيار خوبي دارد.

7- در مقام مقايسة سه عنصر (تهاجم، دفاع عامل و دفاع غيرعامل) عنصر دفاع غيرعامل، مخارج و هزينه‌هاي کمتري داشته و از نظر اخلاقي و بشردوستانه و سياسي، مفهومي صلح‌دوستانه‌تر دارد؛ هم‌چنين نيل به «دفاع غيرعامل» در مقايسه با «دفاع عامل» ساده‌تر و قابل دسترس‌تر و با سياست خودکفايي و عدم وابستگي کشورها، موافق‌تر است.

8- پيشگيري بهتراز درمان و تصفيه آب در سرچشمه آسان‌تر از تصفيه در درياست. دفاع غيرعامل به دليل ويژگي‌هاي خاص خود که پشتيبان دفاع عامل است، بهترين پيشگيري براي جبران خسارت‌هاي ناشي از بحران‌هاي داخلي و خارجي، تهديد و جنگ است.

9- انجام اقدامات دفاع غيرعامل در مراکز حياتي و حساس کشور، به دلايل مشروحه زير، موضوعي اجتناب‌ناپذير است.

9-1 وجود شکاف فناوري در سامانه‌ها و تسليحات پدافند هوايي عامل به علت پيشرفت سريع سامانه‌هاي آفندي و پدافندي و عدم امکان تهيه فوري سامانه‌هاي پيشرفتة پدافند هوايي به علت هزينه هاي کلان و بي‌انتها بودن اين روند.

9-2 آسيب‌پذيري سامانه‌هاي پدافند هوايي در برابر جنگ الکترونيک پيشرفتة دشمن.

9-3 غافلگير شدن سامانه‌هاي پدافند هوايي در برابر هواپيماهاي تهاجمي و موشک‌هاي کروز و بالستيک به علت پرواز در ارتفاع پايين و استفاده از نقاط کور راداري.

9-4 عدم امکان پوشش کامل پدافندي مراکز حياتي و حساس و مراکز جمعيتي کشور به علت وسعت سرزميني و روند آمار افزايشي ساخت و احداث مراکز حياتي و حساس جديد.

9-5 برتري هوايي دشمن.

10-      نظريه‌هاي راهبردي و رهنامه‌هاي دفاعي دال بر اهميت و لزوم توجه به دفاع غيرعامل مي‌باشد. يکي از نظريه‌پردازان جنگ مي‌گويد: کسي که اولين ضربه را مي‌زند برنده نيست، بلکه کسي که آخرين ضربه را تحمل مي‌کند برنده است و شکست‌ناپذيري مربوط به دفاع مي‌باشد.

11-     طبيعت مدرسة علم است؛ مطالعة طبيعت، پيام‌هاي مفيد، روشن و حکيمانه‌اي براي الگوبرداري در جهت حفظ حيات و ادامة زندگي انسان دارد. (نباتي، 1386: 19)

امروزه کشورهايي که طعم خرابي و خسارت‌هاي ناشي از جنگ را چشيده‌اند، به منظور حفظ سرمايه‌هاي ملي و منابع حياتي خود ، توجه ويژه‌اي به دفاع غيرعامل نموده و در راهبردهاي دفاعي خود، جايگاه والايي را براي آن قائل شده‌اند.

ب) بُعد غيرنظامي

ماهيت پدافند غيرعامل اقدامات غيرنظامي است که در برابر بحران‌ها و تهديدهاي احتمالي و پيش‌رو صورت گرفته و در جهت رفع و دفع آن‌ها اقدام مي‌نمايد. در اين رابطه، بحران‌ها و تهديدها فقط در زمينة تهاجم نظامي به‌وقوع نمي‌پيوندد، بلکه در بلاياي طبيعي نظير، سيل، طوفان و زلزله نيز بحران و تهديد وجود دارد؛ بنابراين بايد مجموعة تدابيري انديشيده شود که به‌صورت خوداتکا، از يکسو توان دفاعي در برابر تهديد و بحران‌هاي طبيعي (غيرنظامي) را افزايش داده و از سوي ديگر، پيامدهاي بحران را کاهش و امکان بازسازي مناطق آسيب‌ديده را با کمترين هزينه فراهم سازد. (محمدي روشنق، 1388: 7)

به‌طور کلي، دفاع غيرنظامي، تقليل خسارت‌هاي مالي و صدمه‌هاي جاني وارده بر غيرنظاميان در جنگ يا در اثر حوادث طبيعي نظير سيل، زلزله، طوفان، آتشفشان، آتش‌سوزي و خشکسالي مي‌باشد.

در منابع خارجي، وظايف دفاع غيرنظامي شامل چهار عنوان زير مي‌باشد:

1- اقدامات پيشگيرانه و کاهش‌دهنده؛

2- آماده‌سازي و امداد رساني؛

3- هشدار و اخطار؛

4- بازسازي مجدد (سايت پدافند غيرعامل، 1387)

در واقع هدف اصلي دفاع غيرعامل در بُعد غيرنظامي، مقاوم نمودن تجهيزات و تأسيسات در برابر انواع تهديدها و آفت‌هاي عمومي، کاهش آسيب‌پذيري و افزايش احتمال بازپروري و بازسازي به‌منظور بالا رفتن اعتماد سيستم در شرايط عملياتي و کاهش ناامني‌هاست؛ بنابراين اقدامات زير در زمينة پدافند غيرعامل در بُعد غيرنظامي ضروري است:

1- ايجاد فرهنگ و باور عمومي در مورد ضرورت به‌کارگيري پدافند غيرعامل و مردمي کردن آن در بُعد غيرنظامي.

2- آموزش تخصصي به نيروهاي داوطلب مردمي در شاخه‌هاي مختلف دفاع غيرعامل جهت رفع بحران‌ها و دفع تهديدهاي احتمالي به وسيلة اين نيروها. (جمعي از نويسندگان، 1385: 4)

3- اقدامات پيشگيرانه در زمينة احداث تأسيسات فيزيکي مناسب در مراکز حياتي و حساس کشور جهت دفع تهديدهاي احتمالي از بلاياي طبيعي و غيرطبيعي نظير جنگ و عوارض پس از آن.

اهداف پدافند غيرعامل

کميتة دائمي پدافند غيرعامل کشور به عنوان عالي‌ترين مرجع سياست‌گذاري و تعيين‌کنندة خط مشي‌هاي دفاع غيرعامل کشور، مصمم است به تأسي از فرامين و تدابير فرماندة معظم کل قوا و با اتکا بر خداوند متعال، در پرتو تعاليم و ارزش‌هاي حيات‌بخش اسلام ناب محمدي (ص)، اهتمام ويژة خود را درخصوص محورهاي زير به کار بسته و آن‌ها را سرلوحة امور خود قرار دهد:

1- احساس مسئوليت نسبت به امنيت مردم و تسهيل‌کننده و استمراربخش خدمات عمومي در شرايط تهديد دشمن.

2- تعامل سازنده و پيش برنده يا بخش‌هاي کشوري و لشکري درخصوص اعمال تدابير دفاعي امنيتي و نهادينه‌سازي اصول پدافند غيرعامل.

3- شناخت محيط و تدوين راهبردها، سياست‌ها، خط‌مشي‌ها و ضوابط و دستورکارهاي عمومي و تخصصي در زمينة پدافند غيرعامل و نظارت بر اجراي آن.

4- کاهش آسيب‌پذيري زيرساخت‌ها و مراکز حياتي، حساس و مهم کشور در برابر تهديدهاي دشمن.

5- حفظ تماميت ارضي، بالا بردن ضريب امنيت ملي و قدرت بازدارندگي ملي.

6- ارتقاي عزم ملي، باور و فرهنگ عمومي و سازماني درخصوص رعايت اصول پدافند غيرعامل.

7- توليد دانش فني و بهره‌گيري از فناوري‌هاي مناسبو روز امد کشور درخصوص دفاع غيرعامل.

8- برآورد تهديدها؛ تأمين دفاع غيرعامل و کاهش آسيب‌پذيري زيرساخت‌هاي ملي و مراکز حياتي، حساس و مهم کشور در مقابل تهديدهاي دفاعي امنيتي با تأکيد بر ايجاد عزم ملي و باور عمومي جامع از طريق فرهنگ‌سازي، سياست‌گذاري، طرح‌ريزي و برنامه‌ريزي راهبردي.

9- صرفه‌جويي در هزينه‌هاي تسليحاتي و نيروي انساني.

10- افزايش مقاومت مردم و نيروهاي خودي در برابر تهديدهاي دشمن. (نباتي، زمستان 1386: 17)

بسيج و پدافند غيرعامل

قواي نظامي مانند ارتش و سپاه پاسداران در فاز نظامي مي‌توانند پدافند غيرعامل را انجام دهند؛ اما در فاز غيرنظامي بايد از نيرويي استفاده کرد که در ارتباط بيشتر با مردم و مسائل غيرنظامي (فرهنگي، سياسي، اقتصادي و…) باشد تا در زمان وقوع بحران، به موقع و سريع وارد عمل شده و بتواند در زمان کوتاه، تهديدها را کاهش دهد؛ بسيج اين ويژگي را دارد.

مقام معظم رهبري در مورد موضوع پدافند غيرعامل فرموده‌اند: «به امر پدافند غيرعامل بايد به شکل بسيجي نگاه شود». (جمالي، 1386: 37)

پدافند غيرعامل نوعي دفاع محسوب مي‌شود و هر عاملي که تهديدها را کاهش دهد، در نوع خود دفاع ملي است؛ به فرمودة مقام معظم رهبري: «دفاع جزئي از هويت يک ملت زنده است و هر ملتي که نتواند از خود دفاع کند زنده نيست». (بيانات مقام معظم رهبري در جمع دانشجويان دانشکده افسري، 1379)

بي‌شک بسيج به عنوان يک الگوي حرکت مردمي در انقلاب اسلامي ايران، يکي از هدف‌مندترين حرکت‌هاي مردمي در سطح جهان است. شکل‌گيري اين نهاد مردمي به‌عنوان يک حرکت فراگير در سطح جامعه، با پيام پنجم آذرماه 1358 و در فضاي اوايل انقلاب اسلامي و درخت نوپاي جمهوري اسلامي، از ابتکارات حضرت امام خميني (ره) به‌شمار مي‌آيد. اين حرکت با وجود تأکيد حضرت امام (ره) بر عدم انحلال ارتش و تشکيل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و تأکيد بر ايجاد کميته‌هاي انقلاب اسلامي از سوي ديگر، انجام شد. اگر هدف غايي راهبرد امنيت ملي (داخلي)، ايجاد امنيت عمومي در سطح جامعه باشد، بسيج مردمي در ج.ا.ايران ويژگي اجراي اين امنيت را از همان ابتداي ظهور انقلاب اسلامي دارا بود. (روزنامة اطلاعات، 5/9/1388)

هر کشوري به تناسب دشمن و سرزمين خود، قابليت‌ها و ظرفيت‌هاي دفاعي‌اش را تعريف و راهبرد خود را بر آن اساس طراحي مي‌کند. اگر دفاع را مجموعة نظام دفاع عامل و غيرعامل محسوب کنيم، نيروي دفاعي که بتواند هر دو مؤلفه را با هم انجام دهد، يک دفاع کامل را به اجرا درآورده است.

بسيج يکي از نهادهايي است که هم با توجه به فلسفة وجودي آن و هم با توجه به گستردگي جغرافيايي سازمان خود مي‌تواند نقش بسيار مهم و حياتي در دفاع غيرعامل ايفا نمايد.

بسيج به واسطة اين خصوصيت مي‌تواند در اين زمينه و در بروز تهديدها و بحران‌هاي به وجود آمده، موفق عمل کند.

دلايل موفقيت بسيج در انجام مأموريت‌هاي پدافند غيرعامل

بسيج مردمي، يک پديدة يک‌پارچة ملي است که از بطن جامعه ايجاد شده است و در طول هشت سال دفاع مقدس و پس از آن، توانسته تهديدهاي ملي را با دفاع ملي جواب دهد. اين تهديدها براساس نوع و شکل آن، هم نظامي بوده است و هم غيرنظامي؛ که نوع پدافند آن نيز به همين شکل صورت گرفته است.

بسيج در تمامي صحنه‌هاي سياسي، نظامي، فرهنگي، اقتصادي و… انقلاب حضور فعال دارد و بسياري از گره‌ها و مشکلات را به دست تواناي خود مي‌گشايد. برخ از مأموريت‌هاي بسيج که در کلام امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري حضرت آيت‌ا… خامنه‌اي به آن اشاره شده است را مي‌توان به شرح زير احصا نمود:

1-    دفاع از انقلاب و ارزش‌هاي الهي: «امروز ما موظف به دفاع از ارزش‌هاي الهي، که امروزه در اين نظام اسلامي مجسم است، هستيم. دفاع از استقلال اين کشور اسلامي، دفاع از تماميت ارضي ان است». (حديث ولايت، ج3: 18)

«بسيجي کسي است که سينه‌اش را سپر و با هر وسيله‌‌اي که در اختيارش باشد، دفاع از انقلاب را به‌عهده مي‌گيرد؛ چون در حقيقت از اسلام و قرآن دفاع کرده است». (روزنامظ جمهوري، 29/8/1363)

2-    دفاع از نظام اسلامي: «نظام ج.ا.ايران در مسائل مختلف متکي به نيروهاي بسيج است». (سخنراني امام امت در سالروز تشکيل بسيج 4/9/1360)

3-    ايستادگي در برابر دشمن: «آماده بودن براي فداکاري در راه خدا و جلوگيري از کفر و هجوم بيگانگان». (سخنراني امام امت در سالروز تشکيل بسيج 4/9 1360)

4-    سازندگي کشور: «همة نيروهاي بسيجي ما بايد در سازندگي روستاها، کشاورزي، راه‌ها، صنايع و در خدمت آباداني کشور به کار گرفته شوند». (صحيفة نور، ج 19: 139)

هر مسلمان مؤمني، يک بسيجي مخلص قلمداد مي‌شود و براي دفاع از اسلام و مسلمين، هيچ مانعي نمي‌تواند سد راه او شود. اين ويژگي‌هاي قانون‌مند و مشروع، نوعي بازدارندگي در دشمنان ايجاد نموده است. بسيج مردمي در سراسر سرزمين ايران در اقوام مختلف به صورت يک نماد نظامي و غيرنظامي وظايف خود را به بهترين شکل انجام مي‌دهد. علت موفقيت بسيج، از جنس مردم بودن است و اين که از لحاظ فرهنگ و سازمان، مردمي است؛ به دليل همين امر، در حوادث غيرمترقبه مانند زلزله، سيل و طوفان، بسيج سرعت عمل لازم را در کم کردن تهديدها دارد؛ يعني همان مسئله‌اي که بايد در پدافند غيرعامل لحاظ گردد.

ويژگي‌هايي که بسيج مردمي را نسبت به ديگر نيروهاي نظامي متمايز مي‌کند، عبارتند از:

1- فراگير و مردمي بودن: نخستين ويژگي بسيج را مي‌توان فراگيري مردمي آن دانست. علت اين است که بسيج از اقشار و صنوف مختلف جامعه تشکيل شده و مانند ريشه‌اي چند شاخه، درخت نظام را محکم نموده است. اين فراگيري، با ايجاد بازدارندگي مردمي، در نوع خود يک راهبرد دفاعي در راهبرد امنيت ملي کشور محسوب مي‌شود. اين بازدارندگي در دو بُعد دفاعي و تبليغي است که هدف غايي آن، تقويت بنية امنيت ملي و سلب ارادة تجاوزگري دشمن است. (کيوان حسيني، 1387)

به نقل از رهبر انقلاب، بسيجيان همة اقشار جامعه‌اند؛ از يک کشاورز تا يک سياستمدار و اين‌ها مي‌توانند يک بازدارندگي را در امنيت داخلي ايجاد نمايند. (بيانات رهبر معظم انقلاب 7/9/1384)

2- حضور فعال در تمامي صحنه‌هاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي: همة سازمان‌ها و ارگان‌هاي دولتي و ملي، با توجه به بسيجي بودن کارکنان، حضوري تعريف شده در صحنه‌هاي سياسي، اجتماعي دارند که امنيت داخلي را در بر خواهد داشت. دشمن اگر قصد تجاوز سخت و نرم به کشورمان را داشته باشد، به علت حضور فعال بسيج در تمامي امور و صحنه‌ها، با مانع سختي برخورد خواهد کرد؛ چراکه اين دفاع همه جانبه صورت مي‌گيرد و مي تواند راهبرد امنيت ملي و داخلي را رقم بزند. در طول سه دهه، چه در اوايل انقلاب که گروهک‌هاي منافق و مسلح و ارتش بعثي عراق مخل امنيت داخلي و خارجي ج.ا.اسلامي ايران بودند و چه در دوران پس از جنگ که بسيج نقش کارکرد نرم‌افزاري را در تمامي شئون و امور به منصة ظهور رسانده، بسيج يگانه نيروي مردمي بود که توانست در برابر اين تهديدها، از انقلاب اسلامي دفاع کند. به نقل از رهبر معظم انقلاب، بسيج منحصر به ميدان جنگ سخت نيست بلکه حضوري پيوسته در همة ميدان‌ها دارد که ميدان امنيت داخلي از مهم‌ترين ان‌هاست. اين حضور امروزه با همکاري و مشارکت نيروهاي ديگر در سطح امنيت انتظامي و اجتماعي قابل تبيين است و کارکرد سخت‌افزاري و نرم‌افزاري امنيت پايدار را به ارمغان خواهد آورد. (بيانات رهبر معظم انقلاب 2/9/1377)

3- راهبرد وحدت بخش مردمي: جغرافياي مردمي ايران از اقوام مختلف تشکيل شده است. بسيج مردمي در ايران اسلامي، سبب ايجاد وحدت قومي بين نژادها و اقوام مختلف شده و توجه آن‌ها را به حفظ و صيانت از امنيت داخلي ايران اسلامي معطوف کرده است.

ايجاد شکاف قومي يکي از توطئه‌هاي دشمنان انقلاب اسلامي در طول سه دهة انقلاب بوده و بسيج مردمي سبب ايجاد يک راهبرد وحدت‌بخش مردمي و قومي گرديده است. اين وحدت‌بخشي در تمامي روستاها، شهرها و استان‌هاي کشور قابل رؤيت است و بسيج مردمي به عنوان هستة مرکزي اين راهبرد، در اين ميدان عمل مي‌کند. شکاف‌هاي قومي، اختلاف‌هاي مذهبي و ديني و وجود سوابق تجزيه‌طلبانه، مي‌تواند به عنوان تهديدهاي جدي عليه امنيت ملي محسوب شود. اما بسيج مردمي و کارکرد موفق آن، يک عامل بازدارنده جهت رفع اين تهديدها است. عامل وحدت‌بخش بسيج مي‌تواند کشور را در برابر تهديدها، انجام دفاع و ترويج فرهنگ آن موفق گرداند. (زماني 1387: 43)

4- بسيج و مديريت بحران‌هاي داخلي: بحران‌هاي داخلي يکي از عوامل تهديد امنيت داخلي است. تاريخ انقلاب سرشار از بروز بحران‌هاي داخلي توسط دشمنان و معاندان نظام اسلامي بوده و کارکرد نرم‌افزاري و سخت‌افزاري بسيج سبب رفع اين تهديدها و مديريت اين بحران‌ها گرديده است. از طرف ديگر، حضور فعال در پدافند غيرعامل در صحنة جنگ و مبارزه با بلاياي طبيعي، از اقدامات جديد بسيج در حوزة مديريت بحران است. (زماني، 1387: 45)

5- خصوصيات فردي و سازماني بسيجيان: بسيجي کسي است که با برخورداري از تفکر و ارزش‌هاي اسلام ناب محمدي(ص) براي دفاع از دين خدا، از مال و جان خويش گذشته و تحت هر شرايطي در اين راه به مبارزة خويش ادامه مي‌دهد. به نقل از مقام معظم رهبري، بسيج يعني ناشي از ايمان و اخلاص و انگيزة ديني و ايمان خالصانه که در هر ميداني که انسان احساس خطر کند، کارآيي و توانايي حضور در آن ميدان را داراست. (ابراهيمي، 1386: 37)

بسيج به صنف و گروه سني خاصي برنمي‌تابد بلکه هر زن و مردي در هر سني با هر شغلي، مي‌تواند بسيجي باشد و اين همان نکتة اصلي در اجراي امر پدافند غيرعامل است.

انگيزة بالا، حس شهادت‌طلبي، ايثار، از خودگذشتگي و مردمي بودن، در اجراي سريع و دقيق پدافند غيرعامل نيز مي‌تواند مؤثر باشد و در تهديدهاي نظامي و غيرنظامي و اقدامات پيشگيرانه، قبل از هرگونه اقدام نظامي و حتي پس از تهديد نظامي، موفق عمل نمايد.

نتيجه‌گيري

علاقه به حيات و حفظ بقا، به صورت غريزي در درون هر انساني وجود دارد. انسان در طول تاريخ به دنبال کاهش آسيب‌پذيري خود از بلاياي طبيعي و بروز خسارت‌هاي ناشي از جنگ‌ها بوده است. دفاع غيرعامل واکنش طبيعي در برابر اين‌گونه خسارت‌ها مي‌باشد که از طرف انسان در برابر اين بلايا صورت مي‌پذيرد.

اقدامات دفاع غيرعامل شامل اصول اساسي و ملاحظه‌هايي است که در بيشتر کشورهاي جهان، با کمي اختلاف، پذيرفته شده‌اند ولي شيوه به‌کارگيري آن‌ها ابتکاري، هنرمندانه و خردمندانه است.

پدافند غيرعامل، مجموعة اقداماتي است که در صورت بروز جنگ و بحران‌هاي طبيعي، خسارت‌هاي احتمالي را به حداقل ميزان خود مي‌رساند. هدف از اجراي طرح‌هاي پدافند غيرعامل، کاستن از آسيب‌پذيري نيروي انساني و تجهيزات حياتي، حساس و مهم کشور مي‌باشد.

براي اجراي دفاع غيرعامل، بايد يک سازمان و نهاد با نيروي انساني قوي و با انگيزه موجود باشد. در ج.ا.ايران نيز اجراي پدافند غيرعامل بايد توسط اين نهاد که ويژگي‌هاي خاص خود را داراست، به اجرا درآورده شود.

بسيج مردمي با ويژگي‌هاي مردمي و امنيت‌ساز خود، به نقل از حضرت امام(ره)، يک سرماية اجتماعي بوده و در طول سه دهة انقلاب، حافظ و پشتيبان نظام اسلامي در دفع تهديدهاي سخت و نرم بوده است.

بسيج که نيرويي مبتني بر جنبة داوطلبانه با انگيزة بالاي ديني و مردمي است، با داشتن توانايي‌هاي فرهنگي، اجتماعي و گستردگي رده‌هاي تحت پوشش و به‌ويژه انعطاف‌پذيري و سرعت عمل جهت مقابله با انواع تهديدها، مي‌تواند مواجه شود و نقشي حياتي در تأمين و تحفيظ امنيت کشور ايفا نمايد.

فهرست منابع

(1)                    ابراهيمي، نبي‌ا…، (1386)، فرهنگ تفکر بسيجي و قدرت نرم، مجموعه مقالات همايش بسيج و قدرت نرم، مجموعه مقالات همايش بسيج و قدرت نرم، مرکز همايش‌هاي بين‌المللي سازمان صدا و سيما، 26 آذرماه.

(2)                    بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با بسيجيان به مناسبت سالروز شهادت امام صادق (ع) و هفتة بسيج، 7/9/1384.

(3)                    بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با گروه کثيري از پاسداران و بسيجيان، 2/9/1377.

(4)                    جمالي، محمودرضا، (زمستان 1386)، پدافند غيرعامل درآمدي به نقش حفاظت و اطلاعات در آن، فصلنامة هادي، سال چهارم، شماره شانزدهم.

(5)                    جمعي از نويسندگان،مديريت بحران در عرصة بهداشت و درمان حوادث غيرمترقبه، (1385)، مؤسسه عالي و کاربردي.

(6)                    حديث ولايت، جلد 3.

(7)                    زماني، رضا، (1387)، کارکرد بسيج در امنيت داخلي، فصلنامة مطالعات بسيج، سال يازدهم، شماره 41

(8)                    سايت پدافند غيرعامل، 23/5/1387

(9)                    سخنراني مقام معظم رهبري در جمع دانشجويان دانشکده افسري امام علي 1379.

(10)               سخنراني امام امت در سالروز تشکيل بسيج 4/9/1360.

(11)               صحيفة نور، ج 19.

(12)               کيوان حسيني، سيداصغر، (1387)، بازدارندگي مبتني بر بسيج مردمي، سايت بسيج دانشجويي، چهارم آذر.

(13)               محمدي روشنق، امين، (1388)، اصول و مباني پدافند غيرعامل، تهران، مؤسسة آموزشي و تحقيقاتي صنايع دفاع

(14)               مصاحبه با سردار غلامعلي جلالي رئيس سازمان پدافند غيرعامل، (1386)، ماهنامة پيام انقلاب، شماره 8.

(15)               نباتي، عزت‌الله، (زمستان 1386)، پدافند غيرعامل، تهران، مرکز پژوهشي شهيد صياد شيرازي.

برگرفته از: ماهنامه اطلاعات راهبردي- شماره 84- صفحات 45- 55